Reforma Kodeksu spółek handlowych obejmuje zmiany przepisów w trzech zasadniczych obszarach:
Prawo koncernowe
Projekt nowelizacji Kodeksu spółek handlowych wprowadził kompleksowe przepisy z zakresu prawa grup spółek, które w należyty sposób pozwalają spółkom dominującym na wydawanie wiążących poleceń spółkom zależnym, przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa wierzycieli, wspólników mniejszościowych spółek zależnych, oraz akcjonariuszy spółek zależnych. Rozwiązania zaproponowane w tym zakresie były kompromisem między interesami podmiotów dominujących oraz podmiotów zależnych, dzięki czemu wypracowane przepisy zaspokoiły potrzebę zapewnienia sterowności holdingom oraz konieczność ochrony spółek związanych poleceniami spółki dominującej.
Efektywność rad nadzorczych
Projekt reformy Ksh wprowadził regulacje zwiększające możliwość sprawowania kontroli przez rady nadzorcze nad podlegającymi im przedsiębiorstwami, szczególnie poprzez zapewnienie im niezbędnych informacji na temat funkcjonowania konkretnych spółek. Rada nadzorcza powinna stanowić gwarancję, że prowadzący sprawy spółki członkowie zarządu będą podejmowali wyłącznie działania zgodne z interesem spółki. Warunkiem spełnienia wspomnianego założenia konstrukcyjnego spółki kapitałowej jest równowaga informacyjna, występująca między zarządem a członkami rady nadzorczej. Rada nadzorcza, która stoi na straży interesów osób ponoszących ekonomiczne ryzyko funkcjonowania spółki, powinna mieć zapewniony szeroki wachlarz środków monitoringu decyzji podejmowanych przez zarząd. Jednym z instrumentów zaproponowanych w projekcie ustawy jest instytucja doradcy rady nadzorczej – wybieranego i powoływanego z pominięciem zarządu.
Przepisy porządkujące
Grupa przepisów porządkujących kwestie, które od lat budziły rozliczne wątpliwości interpretacyjne. Projekt reformy Ksh prowadza m.in. określenie okresu, na jaki powoływani będą członkowie organów menadżerskich oraz terminu przez jaki pozostaną oni umocowani do pełnienia funkcji, czy też wdrożenie do polskiego prawa handlowego tzw. zasady osądu biznesowego, znanej również jako Business Judgement Rule.
Opis najważniejszych zmian
- Kadencja a mandat
Proj. art.: 202 § 2 zdanie drugie, art. 218 § 2 zdanie drugie Ksh
W ostatnim czasie jednym z problemów praktycznych funkcjonowania spółek była kwestia wygaśnięcie mandatu członka organu spółki kapitałowej. Określenie krańcowej daty wykonywania funkcji członka organu spółki powodowało i dalej powoduje rozliczne trudności. Jednocześnie zagadnienie to stanowiło przedmiot licznych wypowiedzi przedstawicieli doktryny, jak i orzecznictwa – w literaturze przedmiotu można w związku z tym rozróżnić dwa dominujące stanowiska. Zgodnie z pierwszym z nich, kadencję należy określać według pełnych lat obrotowych. Z kolei zgodnie z drugim stanowiskiem, okres kadencji jest liczony w latach od dnia powołania, przy czym ostatni rok urzędowania członka zarządu musi być pełnym rokiem obrotowym. Wątpliwości na tym tle dostrzeżono również w orzecznictwie, gdzie w jednym z wyroków Sąd Najwyższy doszedł do konstatacji, zgodnie z którą ostatni pełny rok obrotowy w rozumieniu przepisu art. 369 § 4 w zw. z art. 386 § 2 Ksh jest to ostatni rok obrotowy, który rozpoczął się w czasie trwania kadencji członka rady nadzorczej spółki akcyjnej.
Dążąc do tego, aby data krańcowa wygaśnięcia mandatu nie budziła już więcej wątpliwości interpretacyjnych, Zespół ekspercki ds. reformy prawa handlowego pod przewodnictwem dr. hab. Piotra Piniora, będący częścią Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego, za konieczne przyjął normatywne rozstrzygnięcie tej kwestii. Jednocześnie za zasadne uznano, że uregulowanie kwestii obliczania kadencji w przepisach o prostej spółce akcyjnej powoduje, że analogicznie systemowa zmiana powinna objąć także spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną. Zespołowi udało się wypracować rozwiązanie, które w jasny sposób rozstrzyga kwestę wygaśnięcia mandatu.
Chcąc dokładnie zobrazować powyższe założenie, posłużyć się można przykładem – mandat członka kadencji powołanego dnia 1 czerwca 2021 r. na dwuletnią kadencję w spółce, której rok obrotowy jest tożsamy z rokiem kalendarzowym, wygaśnie z dniem odbycia zgromadzenia wspólników zatwierdzającego sprawozdanie finansowe za rok obrotowy 2023.
- Obowiązki sprawozdawcze wobec rady nadzorczej
Proj. art. 3801, 382 § 3 pkt 3 Ksh
Jednym z zasadniczych obszarów reformy Kodeksu spółek handlowych było zwiększenie efektywności rad nadzorczych spółek kapitałowych. Do tego celu w ramach Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego powołano Zespół ekspercki ds. zwiększenia efektywności rad nadzorczych, na czele którego stanął dr Radosław Kwaśnicki. Grupa ekspertów pod jego kierownictwem miała za zadanie zmierzyć się z nieraz bardzo zauważalnym problemem asymetrii informacyjnej panującej pomiędzy zarządem a radą nadzorczą spółek kapitałowych. Brak obowiązku informacyjnego o istotnych zdarzeniach lub okolicznościach, w odniesieniu do których członkowie rady powinni pogłębić swoją wiedzę i potencjalnie podjąć działania stanowiące realizację jej uprawnień, w praktyce obniża skuteczność istniejących regulacji. W dotychczasowym brzmieniu Ksh rada nadzorcza posiadała wprawdzie możliwość badania wszystkich dokumentów spółki oraz żądania od zarządu i pracowników sprawozdań oraz wyjaśnień, a także dokonywania rewizji stanu majątku spółki, jednak uprawnienia te należałoby uznać za dalece niewystarczające. Usprawnienie przepływu informacji pomiędzy organami spółki wprost czyni zadość wymogowi stawianemu radzie, jakim jest sprawowanie stałego nadzoru.
Proponowany przez Zespół ekspercki ds. zwiększenia efektywności rad nadzorczych mechanizm ma za zadanie doprowadzić do aktywizacji rad nadzorczych oraz zachęcenia ich do zintensyfikowania realizowania obowiązków poprzez pozostałe przysługujące jej uprawnienia. Za zasadne uznano wprowadzenie do modyfikowanego aktu normatywnego przepisów kształtujących obowiązek zarządu do regularnego lub niezwłocznego przekazywania radzie nadzorczej scharakteryzowanych wiadomości, odnoszących się do głównych obszarów, które winny znajdować się w szczególnym zakresie zainteresowania rad. Efektywność zaś powyższego mechanizmu będzie oceniania przez współwłaścicieli spółki na skutek przedkładanego pod rozstrzygnięcie walnego zgromadzenia corocznego sprawozdania.
Biorąc pod uwagę systemowe różnice w funkcjonowaniu rad nadzorczych poszczególnych modeli spółek kapitałowych, a także biorąc pod uwagę odmiennie ukształtowaną konstrukcję tych podmiotów, wyżej omawiany mechanizm proponowany jest wyłącznie w odniesieniu do spółki akcyjnej, natomiast w odniesieniu do pozostałych może zostać potraktowany jako pewien wzór regulacyjny.
- Wiążące polecenie i przesłanki odmowy
Zespół ekspercki ds. prawa koncernowego działający w ramach Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego pod przewodnictwem prof. Andrzeja Szumańskiego stworzył projekt legislacji dotyczący prawa grup spółek (tzw. prawo holdingowe/koncernowe), które stanowi największe jednorazowe rozszerzenie Ksh od czasu jego powstania w 2000 r. Podczas prac nad poszczególnymi przepisami Zespół musiał rozstrzygnąć zasadniczy problem pojawiający się dla tej materii, jakim jest zapewnienie spółce dominującej możliwości sprawnego zarządzania grupą spółek. Twórcy reformy doszli do przekonania, że niezbędna dla spełnienia powyższego okaże się instytucja wiążących poleceń. Prawna regulacja tego instrumentu jest konieczna, gdyż w świetle przepisu art. 3751 Ksh możliwość wydania wiążącego polecenia przez spółkę dominującą spółce zależnej jest wykluczona wtedy, gdy spółka zależna jest spółką akcyjną. Z kolei w sytuacji, kiedy spółka zależna byłaby spółką z o.o. powyższy problem także istnieje, pomimo braku odpowiednika art. 3751. Jak bowiem przyjmuje się powszechnie w doktrynie, wspólnicy bądź zgromadzenie wspólników spółki z o.o. nie mogą wydawać spółce (jej zarządowi) wiążących poleceń. Proponowany art. 212 Ksh regulujący dopuszczalność wydawania wiążących poleceń spółki dominującej względem spółki zależnej stanowi lex specialis w stosunku do art. 3751 Ksh.
Projekt przewiduje rozróżnienie grup spółek pod względem kryterium zaangażowania kapitałowego spółki dominującej w spółki od niej zależne na trzy kategorie, przewidując dla każdej odmienne rozwiązania dotyczące obowiązku wykonania przez spółkę zależną wiążącego polecenia. Powyższe rozróżnienie pozwala na osiągnięcie kompromisu pomiędzy przeciwstawnymi wizjami prawa grup spółek, a więc z jednej strony prawa skoncentrowanego na zapewnianiu sprawnego zarządzania grupą spółek, a z drugiej strony potrzebą ochrony interesów podmiotów związanych tą grupą.
W świetle powyższego, jednoosobowa spółka zależna należąca do grupy spółek nie może odmówić wykonania polecenia spółki dominującej. Z kolei spółka zależna, w której spółka dominująca może „samodzielnie” podejmować decyzje bez udziału wspólników bądź akcjonariuszy mniejszościowych, ma prawo odmówić wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej, ale tylko wtedy, gdyby jego wykonanie groziło bądź prowadziło do niewypłacalności spółki zależnej. Natomiast wszystkie pozostałe spółki mogą odmówić wykonania wiążącego polecenia, jednak tylko wtedy, gdy istnieje uzasadniona obawa, że jego wykonanie jest sprzeczne z interesem spółki zależnej należącej do grupy spółek bądź może wyrządzić tej spółce szkodę. Projekt przewiduje przy tym możliwość przypisania spółce dominującej odpowiedzialności wobec interesariuszy spółki zależnej, co jest przejawem powiązania w projekcie przyznanych uprawnień z odpowiedzialnością za skutki jakie wywołuje ich wykonywanie.
- Business Judgement Rule
Art. 293 § 3, art. 483 § 3 Ksh
Wprowadzenie zasady biznesowej oceny sytuacji (Business Judgement Rule) dla polskich przedsiębiorców oznacza przede wszystkim możliwość wyłączenia odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną spółce wskutek decyzji jej organów, które po fakcie okazały się błędne, o ile podejmowane były w granicach uzasadnionego ryzyka biznesowego, w oparciu o adekwatne do okoliczności informacje.
Zespół ekspercki ds. reformy prawa handlowego kierowany przez dr. hab. Piotra Piniora w ramach Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego za zasadne uznał normatywne dostrzeżenie tego, iż ryzyko jest jednym z nieodzownych elementów prowadzenia działalności gospodarczej. Dzięki podejmowaniu uzasadnionego ryzyka gospodarczego spółki mogą osiągać zyski, wprowadzać innowacje czy podejmować działalność w nowych obszarach. Twórcy reformy dążąc do wprowadzenia Business Judgement Rule do polskiej rzeczywistości gospodarczej pragną zwrócić uwagę na to, że działania członków organów powinny być oceniane nie retrospektywnie, przez pryzmat rezultatów, ale z perspektywy prawidłowości trybu podejmowania decyzji, w odniesieniu do momentu podejmowania tejże decyzji i okoliczności jej towarzyszących. Wprowadzenie proponowanych zmian stanowi również krok w stronę harmonizacji rozwiązań obowiązujących w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i spółce akcyjnej z tymi, które zostały wprowadzone w prostej spółce akcyjnej, a brak jest w tym zakresie argumentów za zróżnicowaniem regulacji.
Podobne do powyższego rozwiązania znaleźć można w kodeksach lub ustawach wielu państw, w tym Austrii, Chorwacji, Czech, Hiszpanii, Niemiec, Portugalii, Słowacji czy Rumunii. Są one również zawarte w Europejskim modelu kodeksu spółek handlowych.
- Koncepcja interesu grupy spółek
Zespół ekspercki ds. prawa koncernowego prowadzony przez prof. Andrzeja Szumańskiego w ramach działającej od lutego 2020 roku Komisji ds. Reformy Nadzoru Właścicielskiego przyjął na początku swoich prac nad zwiększeniem efektywności Ksh, że należy odróżnić „grupę spółek” wyrażoną w art. 4 § 1 pkt 51 proj. Ksh od stosunku dominacji i zależności pomiędzy spółkami. Przepis ten przewiduje, że spółki nie tylko powinny kierować się interesem własnej spółki, co wynika z istoty prawa spółek, ale również tytułowym interesem grupy, w której się znajdują. Grupa spółek jest bowiem „kwalifikowanym” stosunkiem dominacji i zależności pomiędzy określonymi spółkami tworzącymi grupę spółek, gdyż spółki te kierują się wspólną strategią gospodarczą, która umożliwia spółce dominującej sprawowanie jednolitego kierownictwa nad spółką albo spółkami zależnymi. Pozwala to wyróżnić nową kategorię prawną występująca w praktyce polskich i zagranicznych grup spółek, jaką jest „interes grupy spółek”.
W związku z powyższym twórcy reformy za konieczne uznali wprowadzenie do Kodeksu spółek handlowych normatywnej definicji grupy spółek i jednoczesne przyjęcie „wspólnej strategii gospodarczej grupy spółek”. Zgodnie z proponowanymi przepisami odwołanie do strategii ma nastąpić w umowie (statucie) spółki zależnej należącej do grupy spółek, natomiast w odniesieniu do spółki dominującej wystarczające będzie jedynie podjęcie uchwały zarządu o przyjęciu wspólnej strategii gospodarczej grupy spółek. Interes ten znajdzie również swoje odzwierciedlenie w obowiązkowym sprawozdaniu spółki zależnej o umowach oraz o innych powiązaniach tej spółki ze spółką dominującą za okres ostatniego roku obrotowego. Warto podkreślić, że interes grupy spółek będzie stanowił ogólne kryterium realizacji przez spółkę zależną wykonania wiążącego polecenia spółki dominującej oraz wyłączenia odpowiedzialności zarządców spółki należących do grupy – zgodnie z art. 211 § 3 proj. Ksh.